Rik Torfs is hoogleraar aan de KU Leuven, voormalig rector, kerkjurist en een van Vlaanderens bekendste opiniemakers. Ook over tradities heeft hij een uitgesproken mening. De geknipte figuur dus om enkele vragen te stellen. Dit artikel is een aanvulling op het interview in onze MERCIE ‘Tijdloze Tradities’.

Wat betekent traditie voor u?
“Traditie is de bedding waarin ons leven vloeit. Het laat ons toe om onszelf te relativeren: we zijn niet het begin noch het einde van alles en we zullen uiteindelijk in het rijtje terechtkomen van wie ons voorging. Traditie is tegelijk een ijkpunt, zelfs als je ermee breekt. Het is dus heel belangrijk, maar niet als een conservatief heimwee naar een onbestaand verleden.”

Traditie is de bedding waarin ons leven vloeit

Traditie wordt soms gezien als iets dat vooruitgang tegenhoudt. Voor u is het wel degelijk iets positief?
“Het heeft weinig zin om traditie te gebruiken als middel om terug te plooien op het eigen gelijk. Bekijk het eerder als een manier om solidariteit over ruimte en tijd te creëren, een verbondenheid met wie vroeger leefde. Traditie moet dus léven, anders is het slechts een ruïne van het verleden. Het is een doorlopende lijn waarbij de traditie wordt verlengd van het verleden tot zelfs de toekomst.”

Tegelijk leeft het gevoel dat we onze tradities aan het verliezen zijn, denk maar aan de discussies over steak-friet of Zwarte Piet. Maken mensen zich terecht zorgen?
“Ik vind geen van beide discussies cruciaal. Onze intellectuele en religieuze tradities liggen mij persoonlijk veel nauwer aan het hart, maar ik begrijp zeker de emotionele gehechtheid van mensen aan zo’n zaken. Ik weiger om daar vanuit een misplaatst superioriteitsgevoel op neer te kijken.

“Je kan anderen niet dicteren dat wat ze voelen goed of fout is. Als mensen zich misprezen voelen gaan ze zich nog heviger verzetten. Het enige dat je kan doen is begrip tonen, maar je tegelijk blijven afzetten tegen de zaken waarmee je het niet eens bent.”

“Nu is er discussie over de naam van kerst- of wintermarkten. Toen ik jong was, ging het over de vraag of er eigenlijk wel een kerststalletje mocht staan in overheidsgebouwen. Wat een confrontatie tussen katholieken en vrijzinnigen was, is op een paar decennia een identitaire, culturele kwestie geworden. Mensen hebben simpelweg het gevoel dat hun cultuur wordt afgenomen.”

Onze samenleving wordt complexer en diverse culturen eisen er hun plaats in op. Ziet u daaruit nieuwe vormen van traditie ontstaan?
“Je merkt natuurlijk pas na verloop van tijd dat iets een traditie is geworden. Ik zie wel veel nieuwe kansen tot contact, maar door toenemende diversiteit lopen we het risico dat mensen zich gaan opsluiten in hun eigen gelijk. Nieuwe culturele groepen ontstaan, bijvoorbeeld op basis van ras of geslacht, die zich ook meer afzonderlijk profileren. Het plaatje is dus dubbel: er zijn veel kansen op contact, maar tegelijk ook potentieel nieuwe breuklijnen.”

In 2014 zei u dat Vlamingen van exotische gerechten houden, maar niet volledig in het reine zijn met de multiculturele samenleving. Hoe open is Vlaanderen vandaag?
“Ik denk niet dat de gemiddelde Vlaming, ook de seculiere stedeling in hippe koffiebars niet, echt multicultureel leeft. Het blijft nog vaak te oppervlakkig. Als je andere culturen wilt leren kennen, moet je mensen kennen die tot die culturen behoren. Diepgaande gesprekken voeren, biedt de kans om een andere cultuur écht te begrijpen. Dat gaat dus verder dan wereldmuziek luisteren of ergens overnachten tijdens een trektocht. Vlamingen moeten niet te snel tevreden zijn en denken dat ze de perfecte wereldburger zijn.”

Vlamingen moeten niet te snel denken dat ze de perfecte wereldburger zijn

“Je moet trouwens opletten met het begrip wereldburger. Het klinkt misschien wel mooi om jezelf zo te noemen, maar tegelijk zeg je daarmee dat je boven elke andere cultuur staat. Daar zit een gevaarlijke vorm van superioriteitsgevoel in.”

Moeten we dus meer ruimte en, vooral, tijd maken om andere culturen te leren kennen?
“Jazeker. Patronen moeten doorbroken worden, wat niet gemakkelijk is als je een strak schema met vrijetijdsmomenten en familiebezoeken hebt. Dat is heel begrijpelijk, maar zo creëer je wel een vicieuze cirkel. De stap voelt soms ook te groot: een theeceremonie bij je Turkse buren wil je eens meemaken, maar misschien ook niet te vaak. Er is dus wel interesse, maar een diepgaand begrip is niet evident als er scherpe culturele verschillen in het spel zijn.”

Wat kunnen we heel concreet doen om meer te leren over al die culturen waarmee we in aanraking komen in de supermarkt of op straat?
“Ik raad iedereen aan om verschillende kranten te lezen, zowel binnen- als buitenlandse. Beperk je ook niet tot Vlaamse romans, maar probeer andere dingen, liefst zo wild en gevarieerd mogelijk. In je dagelijkse contacten kan je zo spontaan mogelijk met verschillende mensen in gesprek proberen te gaan. Bekijk hoe ver je daarmee komt en geef niet op als het niet meteen lukt.”

Tradities brengen mensen samen. Denkt u dat er nog plaats is voor (meer) solidariteit tussen en binnen de vele groepen in onze samenleving?
“Mensen staan daar voor open, maar solidariteit krimpt naarmate het onderwerp verder van je af staat. Als er ergens een ramp gebeurt, vinden we dit doorgaans veel erger als er Belgen bij betrokken zijn. Een minimale solidariteit zou in principe tegenover eender wie moeten gelden.

“In de praktijk blijkt solidariteit groter te zijn naarmate we ons meer verbonden voelen. Dat is niet erg want je kan onmogelijk voor iedereen hetzelfde voelen. Bekijk het positief: als er een gevoel van solidariteit is ten aanzien van een aantal mensen, kan je dat gevoel proberen uit te breiden naar anderen.”

“Religie kan een erg verbindend element zijn. Mijn studenten komen van alle continenten en hebben elk hun eigen culturele tradities. Desondanks voel je een solidariteit en verbondenheid door die gemeenschappelijke, katholieke, traditie.”

Denkt u dat een initiatief zoals de Warmste Week een nieuwe vorm van eindejaarstraditie is geworden waarin mensen elkaar willen helpen?
“Dat zou je inderdaad zo kunnen zien. Het is wel grappig om te merken dat iedereen bereid is om voor het goede doel af te zien: radiomakers presenteren programma’s tot de uitputting nabij is en menig vrijwilliger loopt de gekste afstanden tijdens een marathon. Dat is erg mooi om te zien en tegelijk frappant. De drang om tot het uiterste te gaan doet namelijk denken aan het belang van persoonlijk lijden en de versterving in de oude christelijke traditie. Wellicht is niemand zich daar van bewust, maar ons christelijke verleden zit misschien toch dieper ingebakken dan we zelf beseffen.”

Ons christelijke verleden zit misschien toch dieper ingebakken dan we zelf beseffen

Als reactie tegen de globalisering, pleiten sommigen ervoor om kansarme mensen “van bij ons” te helpen, eerder dan de armen in de Derde Wereld. Valt er nog een lans te breken voor ontwikkelingshulp?
“Ieder steunt en geeft aan wat hij of zij zelf wilt, zolang het gevoel voor solidariteit maar leeft. Met ontwikkelingssamenwerking zijn complexe problemen verbonden, soms ook misbruik. Dat moet worden aangepakt, maar is op zich geen reden om het af te schaffen. Tegelijk moet je mensen bewust blijven maken van de problemen in de Derde Wereld zonder ze een schuldgevoel aan te praten waardoor ze afhaken. In de plaats daarvan moet er bewust voor solidariteit gekozen worden.”

Hoe plant u zelf de eindejaarsperiode door te komen?
“Met oudejaarsavond heb ik een heel mooie traditie: dat is een van de weinige dagen in het jaar dat ik voor middernacht ga slapen. En dan word ik wakker in een ander jaar, mooi toch?”